Niedobór żelaza – nie bagatelizuj!
Niedobór żelaza jest istotnym problemem, gdyż upośledza prawidłowe funkcje fizjologiczne organizmu. Stopień zaburzeń zależy od skali niedoboru. Najczęściej związany jest z niedokrwistością, która wymaga leczenia. Zdarza się, że przy obniżonym poziomie żelaza, badania wykazują prawidłowe wyniki morfologii krwi. W takim przypadku można rozpoznać niedobór żelaza bez niedokrwistości, pod warunkiem, że wyniki uznamy za wiarygodne. Wykluczamy więc błędy laboratoryjne zarówno w ocenie żelaza, jak i morfologii.
Kiedy pojawia się niedobór żelaza?
Niedobór żelaza pojawia się najczęściej, gdy jego wchłaniana ilość nie zaspokaja zwiększonego zapotrzebowania w okresie szybkiego wzrostu dziecka. Problem ten zwykle wiąże się z niewłaściwą dietą, rzadziej z samym wchłanianiem lub wskutek zwiększonej utraty wraz z krwawieniami.
Krwawienia
W przypadku obniżonego poziomu żelaza we krwi należy w pierwszej kolejności rozważyć i ocenić ewentualne krwawienia. Straty krwi mogą powstać z powodu obfitych miesiączek lub nawracających krwawień z nosa. Mogą być również krwawienia ukryte do przewodu pokarmowego, np. u niemowląt, z powodu alergii na białka mleka krowiego. Jeśli problemem nie są straty żelaza spowodowane krwawieniami, to może niewłaściwa dieta odpowiada za niedostateczne jego spożywanie lub wchłanianie. Wykluczywszy choroby upośledzające wchłanianie żelaza należy zmodyfikować dietę. W niej zawsze można coś poprawić.
Weryfikacja niedoboru i jego ocena
Kolejnym zadaniem lekarza jest weryfikacja niedoboru i jego ocena. O zmniejszeniu zapasu żelaza świadczy nie tyle jego wartość w surowicy, co zmniejszone stężenie ferrytyny w surowicy. Oznaczanie żelaza w surowicy uważa się za mało wartościowe ze względu na wahania jego wartości w zależności od ewentualnego zakażenia (gorsze wchłanianie, czyli obniżenie), od pory dnia i przyjmowanego pokarmu.
O niedoborze żelaza bez niedokrwistości mówimy, gdy:
- – nie ma cech niedokrwistości w morfologii oraz
- – stężenie ferrytyny jest mniejsze od10 µg/l.
Ponieważ ferrytyna, podobnie jak CRP, należy do wskaźników ostrej fazy więc jej stężenie może ulec zwiększeniu w przypadku zakażenia, stanów zapalnych, choroby nowotworowej lub choroby wątroby. Dlatego należy jednocześnie oznaczać stężenie CRP. Dopiero na podstawie analizy wyników obu tych parametrów (jednocześnie pobranych) można wyciągnąć wnioski dotyczące gospodarki żelazem:
- stężenie ferrytyny prawidłowe lub zwiększone i CRP prawidłowe – niedobór żelaza nie występuje,
- stężenie ferrytyny zmniejszone – rozpoznaje się niedobór żelaza niezależnie od stężenia CRP,
- stężenie ferrytyny i CRP zwiększone – ocena gospodarki żelazem nie jest możliwa.
Skutki niedoboru żelaza
Powszechnie uważa się (choć nie ma na to jednoznacznych dowodów), że niedobór żelaza, nawet bez niedokrwistości, może niekorzystnie wpływać na odległy rozwój układu nerwowego, zdolności poznawcze i zachowanie dziecka. W Europie taki niedobór jest rozpoznawany najczęściej u dzieci w wieku 1-3 lat i w zależności od badanych grup wynosi od 3 do 9 %, a w Afryce nawet u 20% dzieci.
Niedokrwistość z powodu niedoboru żelaza
Jeżeli niedokrwistość występuje z powodu niedoboru żelaza, to postępowanie jest jednoznaczne, czyli leczenie preparatami żelaza. W przypadku izolowanego niedoboru żelaza nie ma takich zaleceń. Zwykle zaleca się zwiększenie spożycia pokarmów naturalnie bogatych w żelazo i ograniczenie tych, które utrudniają jego wchłanianie, w tym mleka krowiego.
Właściwa dieta powinna obejmować spożycie produktów o dużej zawartości żelaza, czyli należy jeść mięso z surówkami.
Do produktów o dużej zawartości żelaza (4 mg/100 g) należą:
- podroby,
- warzywa strączkowe,
- wątroba wieprzowa (18,7 mg/100 g),
- wątroba wołowa (9,4 mg/100 g),
- fasola biała (6,9 mg/100 g),
- płatki owsiane (3,9 mg/100 g),
- wołowina i polędwica (3,1 mg /100 g),
- cielęcina i łopatka (2,9 mg/100 g).
Jednocześnie należy unikać:
- łącznego podawania żelaza i wapnia (nabiał, orzechy),
- żelaza i garbników (kawa, herbata)
- oraz żelaza i fosforanów (cola, tonic), gdyż takie połączenia utrudniają wchłanianie żelaza.
Trzeba pamiętać, że żelazo z produktów pochodzenia roślinnego wchłania się dużo gorzej niż z produktów pochodzenia zwierzęcego. Na przykład wchłanianie żelaza z szpinaku wynosi 1%, z sałaty – 4%, z ryb – 11%, z wątroby – 12%, a z mięsa cielęcego – 22%.
Dodatkowo, w każdym posiłku powinny się znajdować warzywa i owoce o dużej zawartości witaminy C, ponieważ zwiększa ona wchłanianie żelaza.
Najlepszym źródłem witaminy C są:
- papryka czerwona,
- natka pietruszki,
- brokuły,
- pomidory,
- truskawki,
- czarne porzeczki,
- cytrusy,
- aronia oraz sok pomarańczowy, grejpfrutowy i z czarnej porzeczki
Niedobór żelaza u dzieci
U dzieci z niedoborem żelaza bez niedokrwistości, u których są małe szanse na poprawę diety, szczególnie u szybko rosnących lub często chorujących, warto rozważyć stosowanie preparatu żelaza w dawce 1-2mg/kg masy ciała dziecka dziennie. Preparat należy odstawiać na czas choroby, ale kontynuować do czasu zapewnienia odpowiedniego spożycia żelaza z posiłków uzupełniających. W czasie zakażenia obserwujemy osłabienie wchłaniania żelaza z przewodu pokarmowego.
Niedobór żelaza u niemowląt
Medycynie znane jest „planowe” zagrożenie niedoborem żelaza u najmłodszych dzieci. Grupy ryzyka wczesnych niedoborów żelaza to:
– wcześniaki (przed ukończeniem 37. tygodnia ciąży),
– niemowlęta urodzone o czasie z małą masą urodzeniową,
– dzieci z ciąż mnogich
– dzieci urodzone przez matki z niedokrwistością w czasie ciąży.
U tych dzieci suplementacja jest zalecana od pierwszych dni życia, a dawki są zależne od masy ciała i wynoszą dla dzieci o masie ciała 2000‑2500 g – 1‑2 mg Fe/kg, a u dzieci z masą ciała < 2000 g – nawet 2‑3 mg Fe/kg. Po wprowadzeniu pokarmów uzupełniających suplementację żelaza można zakończyć, jeżeli dziecko będzie otrzymywać 2 mg/kg mc. żelaza z innych źródeł.
Podwyższone ryzyko niedoboru żelaza dotyczy również dzieci:
– urodzonych o czasie, zdrowych, po 6 miesiącu życia, karmionym mlekiem mamy, a zwłaszcza zwykłym mlekiem krowim którym nie wprowadzono jeszcze posiłków uzupełniających bogatych w żelazo.
W diecie niemowląt karmionych sztucznie głównym źródłem żelaza jest mleko modyfikowane, obligatoryjnie wzbogacane w żelazo w ilości 0,4‑0,8 mg/100 ml oraz przetwory zbożowe wzbogacone w żelazo. Karmionym mlekiem modyfikowanym wzbogaconym w żelazo nie zaleca sie dodatkowej profilaktycznej suplementacji pod warunkiem odpowiedniego rozszerzania diety w drugim półroczu.
Zapasy żelaza, z okresu życia płodowego, ulegają wyczerpaniu po ok. 4 miesiącach, a nawet pokarm naturalny mamy jest słabym źródłem żelaza. Dlatego niektórzy eksperci zalecają niemowlętom karmionym wyłącznie piersią, po ukończeniu 4. miesiąca życia podawanie żelaza w ilości 1 mg/kg mc./24 h do momentu wprowadzenia pokarmów uzupełniających zawierających żelazo.
Postępowanie takie zalecają również niemowlętom karmionych w sposób mieszany, u których mleko matki stanowi ponad połowę spożywanego pokarmu.
Nadmiar żelaza w tkankach
Z drugiej strony, nadmierne spożywanie preparatów i produktów wzbogaconych w żelazo prowadzi do szkodliwego nadmiaru żelaza w tkankach. Należy podkreślić, że u niemowląt do 6. miesiąca życia nie są rozwinięte mechanizmy zmniejszające wchłanianie żelaza, przeciwnie niż u starszych dzieci. Z tego powodu warto pamiętać, że zawartość żelaza w mleku początkowym większa niż 1,3 mg/100 kcal nie jest korzystna, a może nawet wywołać objawy niepożądane. Stąd niemowlę żywione mlekiem początkowym nie powinno otrzymywać dodatkowej suplementacji żelaza, jeżeli nie wymaga leczenia niedokrwistości. Dodatkowa suplementacja żelaza może być prowadzona jedynie pod nadzorem lekarza.
Radził Doktor Marek Pleskot, lekarz dzieci, który od od 22 lat prowadzi gabinet pediatryczny. Wie o co pytają rodzice i wie czego zwykle nie zdążą wytłumaczyć inni lekarze.